پتروشیمی و پالایشگاه‌ها از مهم‌ترین صنایع انرژی و تولید مواد پایه شیمیایی در جهان هستند، اما هم‌زمان محیط‌هایی با ریسک بالا محسوب می‌شوند؛ زیرا انواع گازهای سمی، خورنده، انفجاری و خفگی‌زا در بخش‌های مختلف این واحدها تولید، ذخیره یا فرآوری می‌شوند. مواجهه کارکنان با این گازها می‌تواند پیامدهای فوری و بلندمدت برای سلامت انسان، تجهیزات و محیط‌زیست ایجاد کند. شناخت ماهیت این گازها، رفتار فیزیکی–شیمیایی آن‌ها، و تدوین پروتکل‌های ایمنی مهندسی‌شده برای جلوگیری از حوادث، اهمیت حیاتی دارد.

خطرات سلامتی ناشی از گازهای سمی

١. آسیب‌های تنفسی

استنشاق بخارات سمی مانند H₂S، SO₂، NOx یا بخارات اسیدی می‌تواند منجر به تحریک شدید مجاری تنفسی، التهاب مزمن، آسم شغلی و تخریب بافتی شود. مواد خورنده، مانند کلر یا آمونیاک، در مواجهه با رطوبت دستگاه تنفسی، اسید یا باز قوی تشکیل داده و سبب ادم ریوی، ARDS و نارسایی تنفسی می‌شوند.

٢. خطر سرطان

قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض ترکیبات آروماتیک مانند بنزن، تولوئن و اتیل‌بنزن با افزایش احتمال ابتلا به لوسمی، سرطان خون و اختلالات مغز استخوان ارتباط مستقیم دارد. بنزن از مواد پرریسک طبقه‌بندی‌شده توسط IARC است.

٣. تأثیر بر سیستم عصبی

گازهایی مانند هیدروژن سولفید (H₂S) و مونوکسید کربن (CO) عملکرد مغز را به‌شدت مختل می‌کنند. H₂S با مهار آنزیم سیتوکروم اکسیداز، باعث قطع تنفس سلولی شده و در عرض چند ثانیه بیهوشی و مرگ ایجاد می‌کند. CO نیز با تشکیل کربوکسی‌هموگلوبین، انتقال اکسیژن را مختل کرده و منجر به سردرد شدید، گیجی، بیهوشی و مرگ خاموش می‌شود.

٤. مشکلات قلبی-عروقی

تماس شغلی با ترکیبات سولفوره و آروماتیک می‌تواند به افزایش فشار خون، اختلال ریتم قلب و افزایش خطر حمله قلبی منجر شود. گازهایی که ظرفیت حمل اکسیژن را مختل می‌کنند (مثل CO) فشار مضاعفی بر قلب وارد می‌کنند.

٥. آسیب‌های پوستی و چشمی

ترکیبات خورنده مانند آمونیاک، کلر، HF و HCl می‌توانند تماس پوستی کوتاه‌مدت را به سوختگی شدید تبدیل کنند. بخارات محرک باعث سوزش، آبریزش و التهاب شدید چشم شده و در موارد شدید، آسیب قرنیه رخ می‌دهد.

خطرات محیطی ناشی از گازهای سمی

١. آلودگی آب و خاک

نشت مواد شیمیایی مایع و تبخیر گازهای خورنده می‌تواند خاک، سفره‌های آب زیرزمینی و اکوسیستم‌های اطراف صنایع را آلوده کند. ترکیبات نفتی آروماتیک (BTEX) از جمله عوامل تخریب‌گر محیط‌زیست هستند.

٢. اشتعال‌پذیری بالا

گازهایی مانند اتیلن، پروپان، بوتان، متانول، آمونیاک و هیدروژن محدوده اشتعال وسیعی دارند و در صورت ترکیب با هوا و وجود منبع جرقه، می‌توانند انفجارهای فاجعه‌بار ایجاد کنند.

٣. خطر خفگی

گازهای بی‌اثر مانند نیتروژن، CO₂ یا بخارات هیدروکربنی سبک می‌توانند با جایگزینی اکسیژن محیط باعث خفگی خاموش شوند، بدون اینکه بوی مشخصی داشته باشند.

مثال‌هایی از گازهای بسیار خطرناک در صنعت نفت و گاز

هیدروژن سولفید (H₂S)

گازی بی‌رنگ با بوی تخم‌مرغ فاسد در غلظت‌های پایین. در غلظت‌های بالا، حس بویایی را فلج می‌کند و در عرض چند ثانیه مرگ ایجاد می‌شود. در چاه‌های نفت، خطوط انتقال و تصفیه‌خانه‌ها بسیار شایع است.

دی‌اکسید گوگرد (SO₂)

گازی محرک و خورنده که باعث حملات آسمی و تحریک چشم و ریه‌ها می‌شود. عمدتاً از احتراق سوخت‌های حاوی گوگرد تولید می‌شود.

مونوکسید کربن (CO)

گازی بی‌رنگ و بی‌بو که به‌شدت سمی است و در اثر احتراق ناقص هیدروکربن‌ها تولید می‌شود.

نکات ایمنی تخصصی برای کنترل گازهای سمی در پتروشیمی و پالایشگاه‌ها

در واحدهای صنعتی بزرگ، مدیریت گازهای سمی باید به‌صورت مهندسی‌شده، پایش‌پذیر و استاندارد انجام شود. در ادامه موارد کلیدی ارائه می‌شود:

۱. پایش لحظه‌ای با دتکتورهای تخصصی

• استفاده از دتکتورهای ثابت برای هوای محیط (Fixed Gas Detectors)

• تجهیز کارکنان به دتکتور پرتابل شخصی مخصوص H₂S، CO، SO₂ و VOCها

• کالیبراسیون منظم سنسورها طبق استانداردهای NIST و OSHA

۲. تهویه صنعتی مهندسی‌شده

• استفاده از تهویه موضعی (Local Exhaust) در نقاط انتشار بخار

• نصب Air Scrubber برای جذب بخارات اسیدی

• تهویه جریان زیاد در تانک فارم‌ها و اتاق تجهیزات

۳. استفاده از تجهیزات حفاظت تنفسی استاندارد

• در مناطق H₂S یا CO بالا: استفاده از SCBA یا خط هوای تنفسی

• برای غلظت‌های متوسط: ماسک نیم‌صورت یا تمام‌صورت با فیلتر مناسب (نوع B-P3 یا E-P3)

• ممنوعیت ورود به فضاهای بسته بدون صدور Permit to Work (PTW)

۴. مدیریت فضاهای بسته (Confined Space Entry)

• اندازه‌گیری قبل از ورود: اکسیژن، H₂S، CO، LEL

• حضور فرد مراقب (Standby Person) و تجهیزات نجات

• تست گاز چندمرحله‌ای هنگام ورود و کار

۵. سیستم‌های اعلام و اطفای پیشرفته

• نصب آلارم چندسطحی برای گازهای LEL، سمی و خورنده

• استفاده از Flare System برای سوزاندن بخارات سمی

• آموزش کارکنان در خصوص سناریوهای اضطراری

۶. آموزش تخصصی کارکنان

• شناسایی رفتار گازهای خطرناک

• آموزش CPR و اقدامات احیا

• شبیه‌سازی واقعی سناریوهای نشت با استفاده از مانیتورینگ تمرینی

جمع‌بندی

گازهای سمی در پتروشیمی و پالایشگاه‌ها از مهم‌ترین عوامل بروز حوادث صنعتی هستند؛ از مسمومیت‌های حاد و مزمن گرفته تا انفجار، خفگی و آلودگی‌های گسترده محیطی. مدیریت این گازها نیازمند تلفیق مهندسی ایمنی، پایش لحظه‌ای، آموزش تخصصی و استفاده از تجهیزات حفاظت فردی استاندارد است. تنها با اجرای دقیق این اصول می‌توان ریسک تماس با گازهای خطرناک را به حداقل رساند و ایمنی کارکنان و محیط را تضمین کرد.