استانداردها، انواع ماسک‌ها، فیلترها و تجهیزات تنفسی مورد نیاز صنایع

1. مقدمه: چرا حفاظت تنفسی مهم‌ترین رکن ایمنی صنعتی است؟

در محیط‌های صنعتی، آلودگی هوا یکی از سریع‌ترین و بی‌صدا‌ترین عوامل خطر محسوب می‌شود. ترکیبات شیمیایی، گردوغبار، فیوم، بخارات اسیدی و کمبود اکسیژن می‌توانند در مدت کوتاهی سلامت کارکنان را تهدید کنند. به همین دلیل، سیستم حفاظت تنفسی باید بر اساس استانداردهای جهانی طراحی شود. هنگامی که نوع آلودگی به‌طور دقیق شناسایی می‌شود، انتخاب صحیح ماسک یا دستگاه تنفسی باعث کاهش ریسک‌های مزمن و حاد خواهد شد. علاوه بر این، تجهیزات باید متناسب با شرایط محیط، مدت تماس، غلظت آلاینده‌ها و نیاز عملیاتی انتخاب شوند.

2. طبقه‌بندی خطرات تنفسی

برای انتخاب صحیح ماسک، ابتدا باید نوع خطر مشخص شود. به‌طور کلی، تهدیدهای تنفسی در چهار گروه قرار می‌گیرند:

• ذرات جامد مانند گردوغبار، آزبست، سیلیس یا فیوم‌های جوشکاری.

• گازها و بخارات شامل ترکیبات آلی، اسیدی، آمونیاک، گازهای کلردار و مواد سمی فرّار.

• کمبود اکسیژن که معمولاً در فضاهای بسته، مخازن یا چاهک‌ها رخ می‌دهد.

• شرایط IDLH (Immediately Dangerous to Life or Health) شامل نشت‌های شدید گاز یا دود آتش‌سوزی.

برای هر یک از این موارد، استانداردهای بین‌المللی نوع مناسب حفاظت را مشخص کرده‌اند و هرگونه اشتباه در انتخاب تجهیزات می‌تواند خطرات جدی ایجاد کند. افزون بر این، ترکیب چند نوع آلودگی به‌صورت هم‌زمان انتخاب را پیچیده‌تر می‌کند.

3. آشنایی با خانواده تجهیزات حفاظت تنفسی

تجهیزات تنفسی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

3-1. مدل‌های تصفیه‌گر هوا (APR – Air Purifying Respirators)

این گروه آلاینده‌ها را قبل از ورود به دستگاه تنفسی فیلتر می‌کند. شامل:

• ماسک‌های نیم‌صورت و تمام‌صورت

• فیلترهای ذرات (P1, P2, P3 / N95, FFP2, FFP3)

• فیلترهای شیمیایی (NIOSH & EN14387)

• سیستم‌های موتوردار (PAPR)

3-2. مدل‌های تأمین‌کننده هوا (ASR – Air Supplying Respirators)

در محیط‌های کم‌اکسیژن یا IDLH استفاده می‌شوند:

• دستگاه تنفسی هوای فشرده (SCBA)

• سیستم هوارسان شیلنگی (Airline)

• دستگاه تنفسی ترکیبی (SABA)

اگر محیط از نظر اکسیژن ایمن نباشد، هیچ نوع فیلتردار—even professional filters—قابل‌استفاده نیست.

4. استانداردهای بین‌المللی حفاظت تنفسی

انتخاب درست تجهیزات تنها بر اساس ظاهر یا برند انجام نمی‌شود؛ استانداردهای جهانی تعیین‌کننده عملکرد و محدودیت‌ها هستند. چند استاندارد کلیدی عبارت‌اند از:

4-1. استانداردهای ذرات

• EN149: تعیین سطح کارایی FFP1، FFP2 و FFP3

• NIOSH 42 CFR 84: تعیین گروه‌های N/R/P و بازده N95، N99 و N100

4-2. استانداردهای فیلترهای شیمیایی

• EN14387: رنگ‌بندی و نوع گازهای هدف (A، B، E، K، AX، SX، Hg)

• NIOSH: کدگذاری اختصاصی کارتریج‌ها با لیبل رنگی

4-3. استانداردهای دستگاه‌های تنفسی

• EN137: SCBA مورد استفاده آتش‌نشانان

• NFPA 1981: الزامات عملکردی SCBA در شرایط شدید

• ISO 16975: دستورالعمل انتخاب، فیت‌تست و مدیریت تجهیزات

وجود تأییدیه معتبر یکی از اصلی‌ترین معیارهای پذیرش تجهیزات در صنایع پیشرفته محسوب می‌شود.

5. اصول انتخاب ماسک و فیلتر بر اساس ماهیت آلاینده

برای انتخاب حفاظت تنفسی، چهار عامل اساسی باید در نظر گرفته شود:

1. نوع آلاینده (ذرات، گاز، بخار، ترکیبی)

2. غلظت و مقایسه آن با حد مجاز شغلی

3. زمان قرارگیری

4. نیاز عملیاتی مانند آتش‌نشانی، کار طولانی یا فضای بسته

مثال‌های کاربردی

• محیط دارای اسید کلریدریک → فیلتر E

• بخارات آلی → فیلتر A

• کار با آمونیاک → فیلتر K

• کار در فضاهای بسته مخزن → SCBA یا Airline

• غبار سیلیس → فیلتر P3 یا P100

6. تناسب ماسک: فیت‌تست کمی و کیفی

هر ماسک—even بهترین برند دنیا—اگر روی صورت کاربر Seal نشود، عملاً بی‌فایده است. به همین دلیل:

• فیت‌تست کیفی (QLFT) برای ماسک‌های نیم‌صورت

• فیت‌تست کمی (QNFT) برای مدل‌های تمام‌صورت و PAPR

به صورت سالانه در تمام صنایع الزامی است.

7. زمان تعویض فیلترها و نشانه‌های اشباع

فیلترهای شیمیایی ظرفیت محدودی دارند. زمانی که آلاینده با سرعت از فیلتر عبور کند، فیلتر اشباع شده و دیگر محافظت ایجاد نمی‌کند.

نشانه‌های اشباع:

• بوییدن یا چشیدن ماده

• افزایش مقاومت تنفسی

• استفاده بیش از تاریخ تعیین‌شده کارخانه

• قرارگیری در محیط مرطوب یا دمای بالا

روش علمی تعیین زمان تعویض در استاندارد NIOSH با عنوان Change Schedule مطرح شده است.

8. مدیریت، نگهداری و آموزش

برای افزایش ایمنی:

• ماسک‌ها باید دور از نور مستقیم، گردوغبار و مواد شیمیایی نگهداری شوند.

• فیلترها در کیسه‌های زیپ‌دار و بدون رطوبت ذخیره شوند.

• اقلام مصرفی مانند سوپاپ‌ها، بندها و واشرها باید به‌صورت دوره‌ای تعویض شوند.

• آموزش کاربران باید شامل روش پوشیدن، Seal Check، نگهداری و شرایط ممنوع باشد.

این آموزش‌ها باعث کاهش خطای انسانی و افزایش ماندگاری تجهیزات می‌شود.

9. چک‌لیست جامع انتخاب حفاظت تنفسی برای مهندسان HSE

ارزیابی محیط

• اندازه‌گیری غلظت آلاینده

• تعیین نوع خطر (ذره، گاز، بخار، کمبود اکسیژن)

• بررسی شرایط اضطراری احتمالی

انتخاب تجهیزات

• انتخاب فیلتر بر اساس EN14387 یا NIOSH

• تعیین سطح حفاظتی (APF)

• بررسی تناسب با سایر PPE

آموزش و نظارت

• انجام فیت‌تست سالانه

• آموزش پوشیدن صحیح

• کنترل استفاده در محل کار

نگهداری

• بازرسی روزانه

• تعویض فیلترها طبق برنامه

• ثبت مستندات